Tuomo Pekkanen 19/10/2022
Auctores antiqui, ut bene notum est, versus ratione metrica composuerunt, sed alia carminum scribendorum ratio, versificatio rhythmica sive accentuata, iam in antiquitate originem habet, etsi summa perfectio eius est in auctoribus mediaevalibus. Ortum huius rationis et varios modos versus rhythmicos scribendi tractavi in commentatione “De poesi rhythmica: quae sint regulae observandae, quibus modis hodie discatur et exerceatur.” *(1)
Versus Latini, quos inter quadraginta fere annos composui, magnam partem tribus voluminibus continentur *(2), ex quibus specimina in Acroasi “De carminibus suis” in Conventu XIII ALF 18.9.2013 Vindobonae habita praesentavi. *(3)
In opere Carmina viatoris titulato insunt versiones aut variationes poetarum Graecorum, ut Alcmanis, Anacreontis, Ibyci, Sapphus, quas versibus rhythmicis in usum discipulorum Graece studentium scripsi. Desunt autem Tyrtaeus, Mimnermus, Bacchylides, Simonides, Pindarus, Theognis, ex quorum carminibus aliquot variationes Latinae in hac commentatione divulgantur.
Primo loco Tyrtaeum (VII a.Chr.n. saeculo) posui, qui ex scriptoribus elegiarum bellicarum est notissimus. Iam Horatius eum imitatus virtutem bellicam laudat verbis Dulce et decorum pro patria mori (carm. 3,2,13) eumque Homero subiungit (ars 401-403 post hos insignis Homerus / Tyrtaeusque mares animos in Martia bella / versibus exacuit). Apud Finnos notissima est cantio, Ateenalaisten laulu (Cantio Atheniensium) appellata, quae originem ducit a poeta Sueco Viktor Rydberg, qui ex elegia Tyrtaei sex disticha Suetice vertit et Athénernas sång appellavit, etsi Tyrtaeus non fuit Atheniensis sed Lacedaemonius. Textus Rydbergianus Finnice conversus musicatus est a compositore Jean Sibelius anno 1899. In scholis Finniae olim frequentissime cantabatur sed rarius post bellum mndanum, cum virtus bellica potius detrectatores quam laudatores habuit, ut testabantur e.g. studentes Germani, quos vidi Monaci tabulam cum scripto Dulce et decorum, nimmer mehr portantes manifestare.
Tyrtaeus a Horatio subiunctus est Homero, Mimnermus (floruit c. 630-600 a.Chr.n.) autem a Propertio (1,9,11) etiam plus quam Homerus in amoribus scribendis valere laudatur: plus in amore valet Mimnermi versus Homero. Ex carminibus Mimnermi tantum sex fragmenta longiora et totidem brevia restant, ex quibus tria (infra 1-3) versibus rhythmicis variavi.
De poesi rhythmica paucissima addenda sunt, etsi ratio et regulae eius in commentatione, cuius mentionem supra feci, singillatim multis cum exemplis descriptae sunt. Complura schemata stropharum rhythmicarum iam saeculo XIII exposuit Eberhardus Alemannus in opere Laborintus sive de miseriis rectorum scholarum, quod divulgatum est a E. Faral in Les arts poétiques du XIIe et du XIIIe siècle (1924), pp. 337-77. Versus rhythmici dicuntur descendentes, cum ultimum vocabulum in paenultima syllaba accentum habet (e.g. Mors est pulchra viri fórtis), ascendentes cum antepaenultima acuitur (e.g. cum in prima ácie). Strophae autem sunt simplices, cum omnes in eis versus sunt similes, i.e. sive ascendentes aut descendentes. Compositae sunt strophae, in quibus et ascendentes et descendentes adhibentur.
In variationibus Tyrtaei 1-2 et Mimnermi 1-2 versus descendens octosyllabus et ascendens heptasyllabus ita alternant, ut heptasyllabus octosyllabum sequatur et heptasyllabi rima inter se coniungantur (acie – patriae, fertilibus – comitantibus, etc.). In Mimnermi 3 variatione heptasyllabum ascendentem (Dedit sine fínibus) sequitur hexasyllabus descendens (Iuppiter Tithóno) et hexasyllabi coniungantur rima (Tithono – dono, iuventutis – senectutis, etc).
*N.B.(1): Divulgata in: Musae saeculi XX Latinae. Acta selecta Conventus patrocinantibus Academia Latintati Fovendae atque Instituto Historico Belgico in Urbe Romae in Academia Belgica anno MMI habiti edenda quae curaverunt Theodoricus Sacré et Iosephus Tusiani iuvante Thoma Deneire. Brussel – Bruxelles – Rome, Istituto Storico Belga di Roma 2006, pp. 319-334.
*N.B.(2): Quae sunt: Kalevala Latina. Carmen epicum nationis Finnorum in perpetuam memoriam anniversarii centesimi quinquagesimi transtulit T.P. Praebente sumptus Collegio anni festi Kalevalae celebrandi. Kalevalaseura – Societas Kalevalensis. Suomalaisen Kirjallisuuden Seura – Societas Litterarum Finnicarum. Helsinki 1986, 1996, 1998. – Eino Leino, Helkavirsiä I-II. Carmina sacra. Anno a prima serie edita centesimo, post poetam natum centesimo vicesimo quinto in Latinum vertit T.P. Artipictura Oy Helsinki 2003. – Carmina viatoris. Supplementa Humanistica Lovaniensia XIX. Leuven University Press, 2005. Edidit Dirk Sacré.
*N.B.(3): Acroasis ”De carminibus suis”, postea edita in Vox Latina 49, 2013, fasc. 194, 473-487.
Tyrtaeus (VII a.Chr.n. saeculo)
1.
Mors est pulchra viri fortis,
cum in prima acie
ante suos cadit pugnans
contra hostes patriae.
Turpe patriā relictā
agris et fertilibus
mendicantem est vagari
suis comitantibus,
errantem cum cara matre,
genitore vetere,
cum uxore liberisque
exsulantem vivere.
Erit omnibus invisus
ad quoscumque venerit,
cum infamem egestatem
odiosus fugerit.
Dedecus est suae gentis
foedat formam nobilem,
mala sors ingloriosa
eum habet comitem.
Ita virum si vagantem
nemo fere respicit
neque postea propinquis
eius quisquam prospicit,
fortiter pro nostra terra
et pro nostris proximis
decertemus, moriamur
non parcentes animis. (LGA 70-71)
2.
Iuvenes, manentes una
gerite rem fortiter
nec timorem neque fugam
incohate turpiter.
Magnum animum et fortem
ad pugnandum facite,
decertantes contra viros
vitam ne diligite.
Captā fugā seniores
dedecet relinquere,
quorum genua iam lenta
nequeunt subsistere.
Turpe visu seniorem
inter primos cadere,
ante iuvenes iacentem
obitum occumbere,
iam habentem caput canum
atque barbam candidam,
fortem animam efflantem
in arenam aridam,
genitalia cruenta
sustinentem manibus,
cute corporis nudatā,
spoliatum vestibus.
Est turpissimum et foedum
coram id conspicere,
potius quod iuniores
aequum est efficere.
Is qui floret iuventute
a viris aspicitur
et a feminis dum vivit
omnibus diligitur,
pulcher etiam cum cadens
inter primos moritur.
Ergo pedibus ambobus
unusquisque varicus,
firmiter stet terra nisus
labrum tenens mordicus. (LGA 72)
Mimnermus (c. 600 a.Chr.n.)
- 1.
Quidnam vita, quid voluptas
sit absente Venere.
Moriar, cum iam furtive
non placebit ludere
et amoris dulce donum
lecto strato sumere.
Tantum flores iuventutis
grati sunt hominibus,
feminis itemque viris,
omnibus mortalibus.
Cum senectus dolorosa
advenit, aequaliter
forma viri commutatur
et aspectus turpiter.
Semper senex malis curis
et sollicitudine
premitur nec videns solem
gaudet eius lumine.
Pueris est odiosus
et spernendus feminis;
sic difficilem senectus
facit vitam hominis. (LGA 82)
2.
Floridum ut tempus veris
arborum fert folia,
quae celeriter augentur
lumine virentia,
ita breviter gaudemus
iuventutis floribus
nec de bono neque malo
deis nos docentibus,
Iuxta stant sorores nigrae,
Parcae, quarum altera
gravem praefert senectutem,
una portat funera.
Ita fructus iuventutis
ad momentum gignitur,
ut lux solis primo vere
super terram panditur.
Namque temporis florentis
finis cum advenerit,
statim obitus quam vita
homini praestiterit.
Multa fiunt tum molesta,
interdum inopiâ
res domestica laborat,
imminet miseria.
Alter filios non habet,
vivus quos optaverat
et ad inferos iturus
maxime desiderat.
Alterius autem corpus
morbo gravi premitur,
multis malis a dis datis
unusquisque patitur. (LGA 84)
3.
Dedit sine finibus
Iuppiter Tithono,
quod est morte gravius,
senectutem dono …
….
Breve sicut somnium
tempus iuventutis,
turpis et difficilis
aetas senectutis,
quae mox super capite
pendet odiosa
simul tam ignobilis
quam ingloriosa.
Efficit incognitum
annis gravescentem,
nocet eius oculis
et obvolvit mentem. (LGA 84, cf. LG 20)
Sappho (c. 630 – c. 570 a.Chr.n.)
O Venus, diva alma, throno in decoro
quae dolos nectis, Iove nata, te oro,
ne meum curis animum fatiges
neve dolore,
sed veni huc, si quando alias mihi ante,
audiens vocem procul, obsecuta es,
aureo tectoque patris relicto
ipsa adiisti
vecta curru; te nitidi ferebant
trans nigram terram celeres olores,
firmiter pinnis superis ab auris
deveniebant
non morantes, tuque, beata, ridens
ore divino mihi, qui, rogasti,
pectus urgeret dolor, invocarem
cur ego rursus,
quid furens vellem, mihi ut eveniret,
maxime. «Quocum cupis, ut te amore
coniuget Suadela, tibique, Sappho,
quis malefecit?
Namque si fugit, cito te sequetur,
dona si non vult, fit ut ipsa donet,
non amat si te, cito te iam amabit,
etsi ita nolit.»
Advenito et nunc, gravibusque solve
pectoris curis, mihi quod futurum
mens avet votis, facias et ipsa
tu socia esto!
Poemata soluta
Praeter carmina metrica et rhythmica, est etiam tertium genus, scilicet carmina metris rhythmisque soluta vel poemata prosaica, in quibus textus in versus et strophas regulares non dividitur, etsi anaphorae, traiectiones, figurae, imagines aliaque poeseos propria adhibentur. Ex poetis modernis primus in hoc genere excellit Charles Baudelaire carminibus, quae Petits poèmes en prose appellavit. Hodie maior pars poetarum strophis rimisque omissis carmina scribunt. In variationibus, quae sequntur, constructio carminum Graecorum metrica, argumento quidem conservato, in formam solutam irregularem mutata est.
Simonides (c. 556 – 468 a.Chr.n.)
1.
Parvae sunt hominis vires,
insanabiles sollicitudines,
in brevi vita dolor dolorem sequitur.
Mors omnibus una inevitabilis instat.
Parem eius partem
percipiunt tam boni quam mali. (LGF 52,3)
2.
Nemo sine deis virtutem assequitur,
non urbs, non homo.
Deus est omniscius.
Sine dolore nihil exstat
inter homines. (LGF 53,6)
3.
Fabula est
virtutem in rupibus
aditu arduis habitare
a sancto choro nympharum pernicium custoditam.
Neque oculis omnium mortalium
virtutem esse visibilem,
nisi mordax sudor intus oriatur
et in culmen fortitudine veniatur. (LGF 54,8)
Bacchylides (c. 505-450 a.Chr.n.)
Parit pax mortalibus
magnificas divitias,
parit carmina dulce sonantia.
Femora boum et ovium lanigerarum
flammis rutilantibus super aris ornatis
deis immolantur.
Iuvenes ludis, tibiis, conviviis
dediti sunt.
Ansae scutorum ferratae
araneis operiuntur,
hastarum cuspides et acies gladiorum
situs occupat,
aënearum tubarum sonitus abest.
Neque eripitur oculis dulcis somnus,
diluculo cor recreans.
Comissantibus viae conferciuntur,
hymni puerorum resonant. (LGF 66,8, LGA 356,3
Pindarus (c. 520-445 a.Chr.n.)
1.
Aurea lyra,
communis thesaurus Apollinis et Musarum,
gradus saltatoris, initium festi,
te observat,
cantores signis tuis oboediunt,
cum chorica praeludia
chordis vibrantibus incipis.
Exstinguis fulmen infestum
ignis perpetuo ardentis.
Aquila, princeps avium,
alâ celeri utrimque demissâ,
super sceptro Iovis dormit,
cum obscuram nubem,
dulce repagulum palpebrarum,
in caput illius rostratum infudisti.
Avis somno sopita, tuis rhythmis capta,
tergum flexibile curvat.
Mars, violentus deus,
ferâ hastarum acie depositâ,
cor requie recreat.
Sonus lyrae aures oblectat etiam deorum,
Apollinis arte
et Musarum succinctarum. (LGF 56,3,1-22)
2.
Dulce bellum inexpertis.
Expertus imminente bello
immane quantum
corde tremit.
Qui commune civium bonum
in tranquillitate ponit,
quaerat clarum lumen
pacis iucundae,
eripiat ex animo iracundam discordiam,
quae inimica iuvenum nutrix
parit miseriam. (GL 183 IX)
Theognis (medio VI a.Chr.n. saeculo)
1.
Haec urbs est quidem urbs
sed incolae sunt alii:
qui nec iura nec leges sciebant
sed pelles caprorum lateribus terebant
et extra urbem sicut cervi pascebantur,
sunt nunc boni.
Qui olim erant boni,
sunt nunc mali.
Quis hoc potest videre, quis pati?
Alii alios decipiunt,
alii aliis irrident,
nec malum sciunt nec bonum.
Neminem ex his civibus
ulla necessitate coactus
amicum fidum tibi facias.
Verbis ostende
te omnibus esse amicum
sed noli ullam rem maiorem
cum quoquam communicare.
Cognosces animum miserabilium:
nulla fides est in factis eorum,
dolos, fallacias fraudesque amant,
instar hominum,
qui iam non salvantur. (LG 46)
2.
Virum bonum paupertas
maxime omnium opprimit,
magis quam cana senectus,
magis quam febris.
Paupertatem qui velit effugere,
ex rupibus abruptis
in abyssos maris
praecipitet.
Vir paupertate oppressus
nihil potest dicere,
nihil facere potest
linguâ ligatâ.
In terra vel in alto mari
ex magna miseria
libertatem quaerat.
Praestat pauperi
mori quam vivere
magna miseria oppressum. (LG 48)
Editiones textuum Graecorum
GL = Griechische Lyrik, herausgegeben von Gerhard Wirth, Glückstadt 1963.
LG = Lirici greci. Scelta di testi, traduzione, note e commenti di Francesco Sisti. Garzanti editore 1990.
LGA = Lirici greci dell’ età arcaica. Introduzione, traduzione e note de Enzo Mandruzzato, Milano 1998.
LGF = Lyricorum Graecorum florilegium, ed. Fr. Wehrli (Basileae, 1961)
Finis.
